Αυτοκτονικότητα

Ως αυτοκτονική χαρακτηρίζεται κάθε εκούσια αυτοβλαπτική συμπεριφορά (συνήθως αυτοτραυματισμός ή αυτοδηλητηρίαση) με πρόθεση το θάνατο. Η προσπάθεια ενός ατόμου να αυτοκτονήσει ονομάζεται απόπειρα αυτοκτονίας (ανεξάρτητα από τον αν είναι επιτυχημένη ή όχι). Η επιτυχημένη απόπειρα αυτοκτονίας, εκείνη δηλαδή που οδηγεί στο θάνατο, καλείται αυτοκτονία. Συχνά ο όρος “αυτοκτονική συμπεριφορά” χρησιμοποιείται για να περιγράψει αυτοβλαπτικές συμπεριφορές που δεν στοχεύουν στο θάνατο αλλά διέπονται από διαφορετικά κίνητρα όπως ο χειρισμός, η εκδίκηση, η τιμωρία ή η προσέλκυση της προσοχής. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι προτιμότερο να χρησιμοποιείται ο ευρύτερος όρος “αυτοκαταστροφική συμπεριφορά”. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι σε αρκετές περιπτώσεις η ύπαρξη συνειδητής επιθυμίας-πρόθεσης θανάτου δεν είναι σαφής, καθώς πρωταρχικός σκοπός της αυτοβλαπτικής συμπεριφοράς είναι η ανακούφιση από τον ψυχικό πόνο.

Η αυτοκτονικότητα είναι πιθανό να εκδηλωθεί με:

• Αδιαφορία για τη ζωή (το άτομο αδιαφορεί για την πιθανότητα να πεθάνει).
• Ευχές θανάτου (το άτομο εύχεται να του συμβεί κάτι και να πεθάνει).
• Αυτοκτονικό ιδεασμό (το άτομο σκέφτεται να κάνει κάτι για να πεθάνει, αναζητά τρόπους να θέσει τέλος στη ζωή του, σχεδιάζει την απόπειρα αυτοκτονίας).
• Απόπειρα αυτοκτονίας (το άτομο επιχειρεί να αυτοκτονήσει).
• Αυτοκτονία (το άτομο αυτοκτονεί).

Θα πρέπει να τονιστεί ότι δεν είναι απαραίτητο κάποιος να βιώσει όλα τα στάδια της αυτοκτονικότητας. Ένας άνθρωπος που αδιαφορεί για τη ζωή του μπορεί να παρουσιάζει ριψοκίνδυνες συμπεριφορές και εν τέλει να σκοτωθεί σε ένα θανατηφόρο ατύχημα, το οποίο ωστόσο κατά μεγάλο ποσοστό θα έχει “αυτοπροκαλέσει” (πχ. καθημερινή επικίνδυνη οδήγηση μετά από κατανάλωση μεγάλων ποσοτήτων αλκοόλ). Αντίστοιχα στις παρορμητικές απόπειρες αυτοκτονίας ο αυτοκτονικός ιδεασμός είναι πιθανό να εκδηλωθεί αιφνίδια και να κλιμακωθεί σε απόπειρα αυτοκτονίας μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα (ακόμα και δευτερόλεπτα), χωρίς πρότερα σημάδια αυτοκτονικότητας.

Σήμερα εκτιμάται ότι οι θάνατοι από αυτοκτονία αγγίζουν το 1.000.000 ανά έτος, ενώ οι απόπειρες αυτοκτονίας υπολογίζεται ότι είναι 20πλάσιες (οι αριθμοί αυτοί ισοδυναμούν με περίπου 1 αυτοκτονία κάθε 30 δευτερόλεπτα και 1 απόπειρα αυτοκτονίας κάθε 2 δευτερόλεπτα αντίστοιχα). Αν και οι γυναίκες επιχειρούν να αυτοκτονήσουν συχνότερα από τους άνδρες, οι αυτοκτονίες των ανδρών είναι πολλαπλάσιες. Αυτό πιθανώς συμβαίνει διότι οι άνδρες χρησιμοποιούν περισσότερο βίαιες και θανατηφόρες μεθόδους (απαγχονισμός, αυτοπυροβολισμός, πτώση από ύψος). Η συχνότερη μέθοδος απόπειρας αυτοκτονίας είναι η φαρμακευτική αυτοδηλητηρίαση, ενώ η συχνότερη αιτία αυτοκτονίας είναι ο απαγχονισμός. Η αυτοκτονικότητα φαίνεται να αυξάνεται στους άνδρες μετά την ηλικία των 45 και στις γυναίκες μετά την ηλικία των 65 ετών. Οι απόπειρες των ηλικιωμένων ατόμων είναι συχνότερα σοβαρές σε σχέση με εκείνες των ατόμων άλλων ηλικιών, ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι τις τελευταίες δεκαετίες έχει παρατηρηθεί αυξητική τάση της εφηβικής αυτοκτονικότητας.

Μελέτες που έχουν διεξαχθεί με τη μέθοδο της ψυχολογικής αυτοψίας έχουν δείξει ότι οι αυτόχειρες πάσχουν από μία τουλάχιστον ψυχιατρική διαταραχή κατά τη χρονική περίοδο της αυτοκτονίας, σε ποσοστό που αγγίζει το 90%. Η ψυχιατρική διαταραχή που κυρίως συνδέεται με την αυτοκτονική συμπεριφορά είναι η κατάθλιψη. Υπολογίζεται ότι το 50% των ατόμων που αυτοκτονούν πάσχει από κατάθλιψη και ότι το 10% των ασθενών με κατάθλιψη αυτοκτονεί. Άλλες ψυχιατρικές διαταραχές που σχετίζονται σε σημαντικό βαθμό με την αυτοκτονικότητα είναι η διπολική διαταραχή, η σχιζοφρένεια, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή και η οριακή διαταραχή προσωπικότητας. Η κατάχρηση αλκοόλ και η χρήση ουσιών αυξάνει κατά πολύ την πιθανότητα εκδήλωσης αυτοκτονικής συμπεριφοράς.

Βασικοί παράγοντες κινδύνου για την εκδήλωση αυτοκτονικής συμπεριφοράς θεωρούνται οι εξής:

• Το ιστορικό απόπειρας αυτοκτονίας – αυτοκαταστροφικής συμπεριφοράς.
• Η ύπαρξη ψυχιατρικής διαταραχής, ιδίως κατάθλιψης.
• Το αίσθημα απελπισίας – αδιεξόδου.
• Το αίσθημα ενοχής.
• Η παρορμητικότητα.
• Η ανηδονία (η αδυναμία του ατόμου να αισθανθεί χαρά).
• Τα σοβαρά ψυχωτικά συμπτώματα (πχ. παραληρητικές ιδέες δίωξης ή ακουστικές ψευδαισθήσεις – το άτομο έχει την πεποίθηση ότι το διώκουν ή ακούει φωνές που το προτρέπουν να αυτοκτονήσει, το υποτιμούν, το κατηγορούν, το χλευάζουν ή το ενοχοποιούν).
• Η χαμηλή αυτοεκτίμηση.
• Η έλλειψη υποστηρικτικού περιβάλλοντος.
• Η ύπαρξη σοβαρής σωματικής κατάστασης (πχ. χρόνιος πόνος, αναπηρία, ανίατη νόσος).
• Η ύπαρξη σοβαρής ψυχοπιεστικής κατάστασης (πχ. θάνατος αγαπημένου προσώπου, χωρισμός, χρέη).
• Το κληρονομικό ιστορικό αυτοκτονικής συμπεριφοράς.
• Το ιστορικό επιθετικής – βίαιης συμπεριφοράς.

Παράγοντες που προστατεύουν από την εκδήλωση αυτοκτονικής συμπεριφοράς είναι οι εξής:

• Η γνωσιακή ευκαμψία (η ευέλικτη σκέψη).
• Η προσαρμοστικότητα.
• Η εξωστρέφεια.
• Η ύπαρξη υποστηρικτικού κοινωνικού περιβάλλοντος.
• Η υιοθέτηση υγιών συμπεριφορών, όσον αφορά τον τρόπο ζωής.
• Το “εσωτερικό κέντρο ελέγχου” της πραγματικότητας (η πεποίθηση του ατόμου ότι η πραγματικότητα εξαρτάται περισσότερο από τον εαυτό του, πχ. τις επιλογές του και την προσπάθειά του και λιγότερο από τους άλλους ή την τύχη).
• Οι ισχυροί οικογενειακοί δεσμοί.
• Το χιούμορ.
• Οι ηθικές αξίες.
• Η νοηματοδότηση της ζωής.
• Η καλή σωματική υγεία.
• Η θρησκευτική πίστη.
• Ο φόβος του θανάτου.
• Το στίγμα της αυτοκτονίας.
• Η εγκυμοσύνη.

Η πρόβλεψη πιθανής αυτοκτονικής συμπεριφοράς αποτελεί μια εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, ακόμα και για τους πλέον ικανούς και έμπειρους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Όπως χαρακτηριστικά έχει ειπωθεί “η πρόβλεψη της επικινδυνότητας είναι ιδιαίτερα επικίνδυνη”! Υπάρχουν ωστόσο ορισμένες συμπεριφορές που θα μπορούσαν να θεωρηθούν προειδοποιητικά σημάδια για την εκδήλωση αυτοκτονικότητας, σημαντικότερες εκ των οποίων είναι οι εξής:

• Απειλές για αυτοβλαπτική συμπεριφορά.
• Συζητήσεις ή γραπτές σημειώσεις περί θανάτου ή αυτοκτονίας.
• Έκφραση συναισθημάτων απελπισίας, ενοχής, θυμού ή εκδίκησης.
• Αυτοϋποτιμητικά σχόλια.
• Απερίσκεπτες ή επικίνδυνες συμπεριφορές που δεν συνηθίζονταν από το άτομο (πχ. επικίνδυνη οδήγηση).
• Κατάχρηση αλκοόλ ή χρήση ουσιών, ενώ δεν συνηθιζόταν από το άτομο.
• Κοινωνική απομόνωση – απόσυρση από οικογένεια και φίλους.
• Σοβαρές διαταραχές του ύπνου.
• Ξαφνική ενασχόληση με άμεση διευθέτηση και επίλυση νομικών ή προσωπικών ζητημάτων.
• Παροχή προσωπικών αντικειμένων ή περιουσιακών στοιχείων σε οικεία πρόσωπα.
• Αδιαφορία για το μέλλον, έλλειψη κινήτρων και στόχων.
• Αγορά αντικειμένων ή ουσιών που δυνητικά θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σαν μέσα αυτοκτονίας.

Η προσπάθεια επικοινωνίας της αυτοκτονικής πρόθεσης δεν είναι σπάνια, συχνά ωστόσο υποαξιολογείται ή διαφεύγει της προσοχής. Υπολογίζεται ότι οι μισοί περίπου ασθενείς που επιχειρούν να αυτοκτονήσουν έχουν αποκαλύψει τον αυτοκτονικό ιδεασμό σε ιατρό, οικογενειακό, φιλικό ή άλλο οικείο πρόσωπο κατά τον τελευταίο μήνα, πριν την απόπειρα αυτοκτονίας.

Καταρχάς θα πρέπει να σημειωθεί ότι όταν ένας άνθρωπος είναι πραγματικά αποφασισμένος να αυτοκτονήσει, η πρόβλεψη ή η αποτροπή της απόπειρας είναι από εξαιρετικά δύσκολη έως σχεδόν αδύνατη. Στις περισσότερες ωστόσο περιπτώσεις ο αυτοκτονικός ιδεασμός συνοδεύεται από αμφιθυμία (το άτομο θέλει και δεν θέλει να αυτοκτονήσει, έχει λόγους για να πεθάνει αλλά και λόγους για να ζήσει) με συνέπεια η αυτοκτονική πρόθεση να παρουσιάζει “κενά” που δημιουργούν περιθώρια επιτυχούς παρέμβασης. Η αξιολόγηση της αυτοκτονικότητας απαιτεί γνώσεις, εμπειρία και επιδεξιότητα και πρέπει να γίνεται από καλά καταρτισμένους επαγγελματίες ψυχικής υγείας. Η αντιμετώπιση συνίσταται:

• Στη διαρκή και έγκυρη εκτίμηση του αυτοκτονικού ιδεασμού.
• Στη δημιουργία συνθηκών ασφαλείας για τον ασθενή (ακόμα και αν αυτό σημαίνει συνεχής κατ’ οίκον επιτήρηση ή νοσηλεία).
• Στη θεραπεία της υπάρχουσας ψυχοπαθολογίας.
• Στην “αποδυνάμωση” των παραγόντων κινδύνου για εκδήλωση αυτοκτονικής συμπεριφοράς.
• Στην “ενδυνάμωση” των παραγόντων που προστατεύουν από την εκδήλωση αυτοκτονικής συμπεριφοράς.
• Στην εκπαίδευση του ασθενούς και των κοντινών του προσώπων στην αναγνώριση του αυτοκτονικού ιδεασμού και στην άμεση αντιμετώπισή του σε κατάσταση “κρίσης”.