Προαγωγή Ψυχικής Υγείας

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) η ψυχική υγεία είναι μια κατάσταση ευεξίας κατά την οποία το άτομο α) συνειδητοποιεί τις δυνατότητές του, β) καταφέρνει να διαχειρίζεται τις συνήθεις στρεσογόνες καταστάσεις της ζωής, γ) μπορεί να εργάζεται παραγωγικά και εποικοδομητικά και δ) είναι ικανό να κοινωνικοποιείται και να συνεισφέρει στην κοινωνία.

Τα συνήθη κριτήρια με τα οποία διαφοροποιείται το ψυχικά “φυσιολογικό” από το ψυχικά “παθολογικό” είναι α) το υποκειμενικό αίσθημα του ατόμου (το αν δηλαδή το άτομο νιώθει καλά ή αισθάνεται δυσφορία), β) η λειτουργικότητα του ατόμου (όσον αφορά την αυτοφροντίδα, την αυτοδιαχείριση, την εκπαίδευση-εργασία, τις διαπροσωπικές σχέσεις, την κοινωνικότητα και την ψυχαγωγία) και γ) η συμπεριφορά του ατόμου (παραδείγματα παθολογικής συμπεριφοράς είναι η αυτοκαταστροφική, η αποδιοργανωμένη, η επιθετική, η παράδοξη και η επικίνδυνη συμπεριφορά).

Οι συνηθέστερες ψυχικές διαταραχές είναι οι εξής: Α. Ψυχωτικές διαταραχές

• Σχιζοφρένεια
• Σχιζοφρενικόμορφη διαταραχή
• Βραχεία ψυχωτική διαταραχή
• Σχιζοσυναισθηματική διαταραχή
• Παραληρητική διαταραχή

Β. Διαταραχές της διάθεσης

• Μείζων καταθλιπτική διαταραχή
• Διπολική διαταραχή
• Επίμονη καταθλιπτική διαταραχή
• Κυκλοθυμική διαταραχή
• Προεμμηνορρυσιακή δυσφορική διαταραχή

Γ. Διαταραχές άγχους

• Διαταραχή πανικού
• Αγοραφοβία
• Ειδική φοβία
• Διαταραχή κοινωνικού άγχους
• Διαταραχή γενικευμένου άγχους

Δ. Διαταραχές του ιδεοψυχαναγκαστικού φάσματος

• Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή
• Διαταραχή σωματικής δυσμορφίας
• Διαταραχή παρασυσσώρευσης
• Τριχοτιλλομανία
• Δερματιλλομανία

Ε. Διαταραχές σχετικές με ψυχοπιεστική ή ψυχοτραυματική κατάσταση

• Διαταραχή προσαρμογής
• Διαταραχή μετατραυματικού στρες
• Διαταραχή οξέος στρες

ΣΤ. Διαταραχές σχετικές με σωματικά συμπτώματα

• Διαταραχή σωματικών συμπτωμάτων
• Διαταραχή άγχους ασθένειας
• Διαταραχή μετατροπής
• Τεχνητή διαταραχή

Ζ. Σεξουαλικές δυσλειτουργίες

• Διαταραχή σεξουαλικού ενδιαφέροντος/σεξουαλικής διέγερσης
• Διαταραχή οργασμού
• Διαταραχή γεννητικού-πυελικού πόνου/διείσδυσης
• Διαταραχή υποτονικής σεξουαλικής επιθυμίας
• Διαταραχή στύσης
• Πρόωρη εκσπερμάτιση
• Καθυστερημένη εκσπερμάτιση

Η. Διαταραχές πρόσληψης τροφής

• Ψυχογενής ανορεξία
• Ψυχογενής βουλιμία
• Διαταραχή υπερφαγικών επεισοδίων

Θ. Νευρογνωστικές διαταραχές

• νόσος Alzheimer
• μετωποκροταφική νευρογνωστική διαταραχή
• νόσος με σωμάτια Lewy
• αγγειακή νευρογνωστική διαταραχή
• μεικτή νευρογνωστική διαταραχή

Οι ψυχικές διαταραχές είναι ιδιαίτερα συχνές. Εκτιμάται ότι το 60-80% των ανθρώπων εκδηλώνει μία τουλάχιστον ψυχική διαταραχή κατά τη διάρκεια της ζωής του.

Η αιτιολογία των ψυχικών διαταραχών είναι πολυπαραγοντική και καθορίζεται κατά περίπτωση (εξατομικεύεται) με βάση το βιοψυχοκοινωνικό μοντέλο. Αυτό σημαίνει ότι βιολογικοί (πχ. γονίδια, σωματικές καταστάσεις, ουσίες, διατροφή, ύπνος, φυσική κατάσταση), ψυχολογικοί (πχ. προσωπικότητα, εμπειρίες ζωής, στρεσογόνες καταστάσεις) και κοινωνικοί παράγοντες (πχ. ανατροφή, οικογενειακό πλαίσιο, βιοτικό επίπεδο, οικονομικές συνθήκες, παιδεία, εργασία, κοινωνική θέση, πολιτισμικό πλαίσιο, κοινωνικό υποστηρικτικό δίκτυο, θρησκευτικές πεποιθήσεις, νομικά ζητήματα, στίγμα) αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, σε άλλοτε άλλο βαθμό ο καθένας, και συντελούν στην εκδήλωση μιας ψυχικής διαταραχής. Αξίζει να σημειωθεί ότι η αιτιοπαθογένεια των ψυχικών διαταραχών διαφοροποιείται όχι μόνο από διαταραχή σε διαταραχή αλλά και από ασθενή σε ασθενή (πχ. η κατάθλιψη δύο διαφορετικών ατόμων μπορεί να έχει διαφορετική αιτιοπαθογένεια).

Όχι. Η ψυχική διαταραχή αποτελεί ασθένεια και είναι προϊόν δυσλειτουργίας του νευρικού συστήματος (εγκέφαλος), του ενδοκρινικού συστήματος (ορμόνες) και του ανοσοποιητικού συστήματος (“άμυνα” του οργανισμού). Βλάβες στα προαναφερόμενα συστήματα του σώματος έχουν ως συνέπεια τη διαταραχή κάποιων εκ των ψυχικών λειτουργιών (σκέψη, συναίσθημα, αντίληψη, βούληση, ψυχοκινητικότητα, προσοχή, μνήμη, προσανατολισμός) και την εκδήλωση των ψυχιατρικών συμπτωμάτων. Στην αιτιοπαθογένεια των ψυχικών διαταραχών συμμετέχουν επίσης ψυχολογικοί και κοινωνικοί παράγοντες. Η ταύτιση της ψυχικής διαταραχής με την “τρέλα” αποτελεί μια αναχρονιστική και εντελώς λανθασμένη πεποίθηση που έχει τις ρίζες της σε εποχές κατά τις οποίες τα σχετικά με την ψυχική υγεία επιστημονικά δεδομένα ήταν ελάχιστα, με αποτέλεσμα η ανθρώπινη συμπεριφορά να ερμηνεύεται μέσω ευφάνταστων και αυθαίρετων θεωριών και όχι με βάση τους κανόνες από τους οποίους τεκμηριωμένα διέπονται η ανθρώπινη βιολογία και ψυχολογία. Ο άνθρωπος λοιπόν που πάσχει από ψυχική διαταραχή δεν είναι “τρελός”. Είναι ασθενής και χρήζει ιατρικής παρακολούθησης και θεραπείας.

Οι ψυχικές διαταραχές αντιμετωπίζονται κυρίως φαρμακευτικά, ψυχοθεραπευτικά ή με συνδυασμό φαρμακοθεραπείας και ψυχοθεραπείας. Το είδος της επιλεγόμενης θεραπείας εξαρτάται αφενός από τη φύση και την αιτιοπαθογένεια της διαταραχής και αφετέρου από τις ανάγκες και επιθυμίες του ασθενή. Τα φάρμακα που συνήθως χρησιμοποιούνται για τη θεραπεία των ψυχικών διαταραχών είναι τα αντιψυχωτικά, τα αντικαταθλιπτικά, οι σταθεροποιητές, τα αγχολυτικά και τα υπναγωγά. Οι ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις που κατά κύριο λόγο πραγματοποιούνται κατά την αντιμετώπιση των ψυχικών διαταραχών είναι η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία, η συστημική (οικογενειακή) θεραπεία και η ψυχοδυναμική θεραπεία (ψυχανάλυση).

Η πρόγνωση των ψυχικών διαταραχών ποικίλει και εξαρτάται από πλήθος παραγόντων όπως είναι η φύση και η αιτιοπαθογένεια της διαταραχής, η έγκαιρη και έγκυρη διάγνωσή της, η κατάλληλη θεραπευτική αντιμετώπιση και το υποστηρικτικό περιβάλλον του ασθενούς. Έτσι σε κάποιες περιπτώσεις επέρχεται πλήρης ίαση, σε άλλες μερική ύφεση, κάποιες χαρακτηρίζονται από υποτροπές ενώ άλλες παρουσιάζουν χρονιότητα με διακύμανση των συμπτωμάτων ή σταδιακή επιδείνωση.

Ο όρος “Προαγωγή της Ψυχικής Υγείας” αντιπροσωπεύει μια σειρά ενεργειών-δράσεων που ως στόχο έχουν την ενδυνάμωση α) των θετικών στοιχείων της προσωπικότητας και των δεξιοτήτων του ατόμου και β) την ευαισθητοποίηση-εκπαίδευση του κοινωνικού συνόλου σε θέματα που αφορούν την ψυχική υγεία και την οργάνωση και υλοποίηση προγραμμάτων ενίσχυσης αυτής (κοινωνικές πολιτικές και πολιτικές υγείας). Η “Προαγωγή της Ψυχικής Υγείας” εφαρμόζεται τόσο σε ατομικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο και σκοπός της είναι αφενός η αύξηση της ανθεκτικότητας και της προσαρμοστικότητας των ατόμων και αφετέρου η προστασία της δημόσιας υγείας. Η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης (της εικόνας του εαυτού), του αισθήματος ελέγχου (της αίσθησης ότι η ζωή μας εξαρτάται κυρίως από εμάς, από την προσπάθεια και τις επιλογές μας) και της αυτοαποτελεσματικότητας (της πεποίθησης ότι ό,τι πετυχαίνουμε το πετυχαίνουμε κυρίως χάρη στις δικές μας προσπάθειες και επιλογές) αποτελούν προτεραιότητες της “Προαγωγής της Ψυχικής Υγείας” και “οχυρώνουν” όχι μόνο την ψυχική αλλά και την σωματική υγεία, καθώς συχνά οι ψυχολογικές δυσκολίες προδιαθέτουν στην έκλυση ή επιδείνωση σωματικών νόσων.

Η Προληπτική Ψυχιατρική είναι ο κλάδος της Ψυχιατρικής που μέσω ποικίλων παρεμβάσεων στο άτομο και στην κοινότητα (πχ. φαρμακοθεραπεία, ψυχοθεραπεία, πληροφόρηση, εκπαίδευση, τροποποίηση συνθηκών και τρόπου ζωής, διεύρυνση των υποστηρικτικών δικτύων, εφαρμογή αποτελεσματικών πολιτικών υγείας) έχει ως σκοπό την ενίσχυση των παραγόντων που “ενδυναμώνουν” την ψυχική υγεία και τον περιορισμό των παραγόντων που προδιαθέτουν στην εκδήλωση, υποτροπή ή επιδείνωση ψυχιατρικών διαταραχών και των επιπτώσεων αυτών τόσο στους ασθενείς όσο και στο περιβάλλον τους.

Η Πρόληψη διακρίνεται στην Πρωτοβάθμια, στη Δευτεροβάθμια και στην Τριτοβάθμια. α) Πρωτοβάθμια Πρόληψη: Σκοπός της είναι η μείωση στο ελάχιστο της πιθανότητας να εκδηλωθεί ψυχιατρική διαταραχή σε άτομα που είναι ψυχικά υγιή και δεν έχουν ψυχιατρικό ιστορικό. β) Δευτεροβάθμια Πρόληψη: Σκοπός της είναι η έγκαιρη και αξιόπιστη διάγνωση της ψυχιατρικής διαταραχής στα άτομα που νοσούν και η αναγνώριση ή η αποφυγή πιθανής επιδείνωσης ή υποτροπής. γ) Τριτοβάθμια Πρόληψη: Σκοπός της είναι η αντιμετώπιση της υποκειμενικής δυσφορίας, της δυσλειτουργικότητας και της έκπτωσης της ποιότητας ζωής τόσο των ψυχικά ασθενών όσο και του περιβάλλοντος αυτών.

Όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν υγιή χαρακτηριστικά και δεξιότητες που είναι δυνατόν να καλλιεργηθούν και να ενισχυθούν. Παράλληλα οι αδυναμίες είναι πιθανό να περιοριστούν ή ακόμα και να τροποποιηθούν. Με αυτό τον τρόπο προάγονται η αυτοεκτίμηση, το αίσθημα ελέγχου και η αυτοαποτελεσματικότητα, ενισχύονται η ανθεκτικότητα στο στρες και η προσαρμοστικότητα και βελτιώνονται η σωματοψυχική υγεία, η λειτουργικότητα και η ποιότητα ζωής. Ιδιαίτερη προσοχή και φροντίδα χρειάζονται άτομα τα οποία παρουσιάζουν αυξημένη ευαλωτότητα στην εκδήλωση ψυχοπαθολογίας, όπως για παράδειγμα άτομα που έχουν ψυχιατρικό ιστορικό (ατομικό ή κληρονομικό) ή πάσχουν από ψυχιατρική διαταραχή (πχ. σχιζοφρένεια, κατάθλιψη, διπολική διαταραχή, διαταραχές άγχους) και άτομα που βιώνουν ψυχοπιεστικές καταστάσεις (πχ. απώλεια, έλλειψη, απόρριψη, αλλαγή, αποτυχία, σύγκρουση), ιδίως όταν αυτές είναι έντονες, πολλαπλές ή χρόνιες (πχ. κακές συνθήκες διαβίωσης, ανεργία, οικονομικά προβλήματα, μοναξιά, θάνατος αγαπημένου προσώπου, χαμηλή αυτοπεποίθηση, ενδοοικογενειακές συγκρούσεις, χωρισμός, συνταξιοδότηση, νομικά ζητήματα, σοβαρή σωματική νόσος).

Οι παρεμβάσεις της Προαγωγής της Ψυχικής Υγείας και της Προληπτικής Ψυχιατρικής ξεκινούν πριν από τη σύλληψη και συνεχίζονται μέχρι και την ενήλικη ζωή. Μπορεί να είναι ατομικές ή ομαδικές (ομάδες ατόμων ή κοινωνικά σύνολα).

• Πριν από τη σύλληψη οι παρεμβάσεις αφορούν κυρίως τον οικογενειακό προγραμματισμό (πχ. πόροι της οικογένειας, καταλληλότητα για γονεϊκό ρόλο, πολυμελείς οικογένειες, έφηβες ή πολύ μεγάλης ηλικίας γυναίκες) και την ψυχιατρική γενετική συμβουλευτική (πληροφόρηση σχετικά με ζητήματα όπως η πιθανότητα νόσησης των απογόνων του πάσχοντος ατόμου ή άλλων συγγενών αυτού, ο γάμος με πάσχον άτομο ή άτομο με κληρονομικό ιστορικό μείζονος ψυχιατρικής διαταραχής, η τεκνοποίηση από πάσχον άτομο ή άτομο με κληρονομικό ιστορικό μείζονος ψυχιατρικής διαταραχής, η προγεννητική διάγνωση, οι επιπτώσεις της διαταραχής εφόσον αυτή εκδηλωθεί, η υιοθεσία).
• Κατά την εμβρυϊκή ζωή οι παρεμβάσεις αφορούν κυρίως τον τρόπο ζωής της εγκύου (πχ. σωστή διατροφή, κατάλληλη σωματική άσκηση, αποφυγή καπνίσματος και αλκοόλ, διαχείριση ψυχοπιεστικών καταστάσεων) και την πρόληψη ή αντιμετώπιση πιθανών σωματικών νόσων (πχ. λοιμώξεις, προεκλαμψία).
• Κατά τον τοκετό οι παρεμβάσεις αφορούν κυρίως την πρόληψη ή την αντιμετώπιση πιθανών επιπλοκών (πχ. πρόωρος τοκετός, λιποβαρές βρέφος, περιγεννητική υποξία, τραυματισμός της κεφαλής του βρέφους).
• Κατά την διάρκεια της βρεφικής, της παιδικής και της εφηβικής ηλικίας οι παρεμβάσεις αφορούν κυρίως την πρόληψη ή την αντιμετώπιση προβλημάτων που προκύπτουν στην οικογένεια (πχ. ενδοοικογενειακές συγκρούσεις, μονογονεϊκές οικογένειες, απώλεια γονέα, ακαταλληλότητα γονέων) ή στο σχολείο (πχ. μαθησιακές δυσκολίες, δυσκολίες στην ανάπτυξη διαπροσωπικών σχέσεων, προβλήματα διαγωγής, παραβατικότητα, χρήση ουσιών, επικίνδυνες σεξουαλικές συμπεριφορές, σχολικός εκφοβισμός).
• Κατά την ενήλικη ζωή οι παρεμβάσεις αφορούν κυρίως α) την αυτοεκτίμηση (εικόνα εαυτού, κέντρο ελέγχου της πραγματικότητας, αίσθημα αυτοαποτελεσματικότητας), β) τον τρόπο ζωής (πχ. διατροφή, έξεις, προβλήματα ύπνου, άσκηση, δραστηριότητες), γ) τις διαπροσωπικές σχέσεις (πχ. ελλιπής ικανότητα για κοινωνικοποίηση, διαπροσωπικές συγκρούσεις), δ) την εργασία (πχ. εργασιακή ανασφάλεια, υπερβολικός φόρτος εργασίας, έλλειψη ικανοποίησης από την εργασία, κακές σχέσεις με συναδέλφους-συνεργάτες), ε) τις ψυχοπιεστικές καταστάσεις (πχ. απώλεια, έλλειψη, απόρριψη, αλλαγή, αποτυχία, σύγκρουση) και στ) την εκδήλωση ψυχοπαθολογίας (πχ. κατάθλιψη, παθολογικό άγχος, δυσφορία, ψυχωτικά συμπτώματα) και τις επιπτώσεις αυτής στην ψυχολογική κατάσταση, στη λειτουργικότητα και στην ποιότητα ζωής τόσο του πάσχοντος ατόμου όσο και του περιβάλλοντός του.